мәнерлеп оқы. Мәтін бойынша бірнеше суран дайында
-тапсырма. Өлеңді мәнерле
Жазғытұры
(үзінді)
Жазғытұры қалмайды қыстың сызы,
Масатыдай құлпырар жердің жүзі.
Жан-жануар, адамзат анталаса,
Ата-анадай елжірер күннің көзі.
... Түйе боздап, қой қоздап - қорада шу,
Көбелекпен, құспенен сай да ду-ду.
Гүл мен ағаш майысып қарағанда
Сыбдыр қағып бұраңдап ағады су.
...Ай, жұлдызға жылы жел хабар беріп,
Жан-жануар қуанар тойға елерiп.
Азалы ақ көрпесін сілке тастап,
Жер күлімдер, өзіне шырай беріп

махамбет өлеңдері өзінің жанр жағынан да зерттеушілердің айрықша көңілін аударуға тиіс. оның кейбір өлеңдерін лиро-эпикалық түрге жатқызуға болады. ол өлеңдерінде ақын өмір құбылыстарын исатай бастаған шаруалар көтерілісімен байланысты тарихи шындық, өз қалпында суреттелсе, сонымен қатар оған өзінің көзқарасын, қатысын, ол жағдайды өзінің қалай сезінуін де көрсетеді.

лирикалық сезінуге бөлене отырып, оқиғаны баяндау лиро-эпикалық жырларға тән нәрсе екендігі кімге де болса мәлім.

бұлай баяндау сарыны (мотив) махамбеттің «соғыс», «мінкен ер», «баймағамбет сұлтанға айтқаны», «исатай сөзі» деген өлеңдерінде айқын сезіледі.

«соғыс» деген өлеңінде махамбет көтерілісінің әрбір кезеңдерін тарихи оқиғаның ізіне сәйкес етіп суреттейді. кейбір көріністерді баяндау, суреттеулері тарихи фактілермен тығыз байланысты болып отырады. бір қарағанда, осы «соғыспен» өрістес біркелкі өлеңдерді тіпті тарихи жыр өлеңдер тобына жатқызуға да болатын тәрізді. бірақ бұл — өз алдына жеке тексеруді керек ететін мәселе. өйткені ауыз әдебиетіндегі белгілі бір түр саналатын тарихи өлеңдер (лиро-эпикалық жыр емес, қысқа өлеңдер) бізде әлі де зерттелген емес. махамбеттің бұл тектес өлеңдерінің ауыз әдебиетіндегі қысқа тарихи өлеңдермен байланысы барлығы айқын. бірақ айырмасы қайсы деген сұрақ әуелі ауыз әдебиетіндегі ескіден келе жатқан қысқа өлеңдердің өзін жеке мәселе етіп талдауды керек етеді. сондықтан оны басы ашық қалдырамыз.

ал біздің бұл жерде айтпағымыз — ақынның тарихи уақиғаларды тамаша шындықпен бұлжытпай көрсете алуы. осы жағынан алғанда, оның өлеңдерінде тарихи шындықтың салмағы басымдығы және махамбет өлеңдерінің тарихи мәні үлкен екендігі аңғарылады.

зерттеу жұмысының өзектілігі. махамбет поэзиясы – аса күрделі дүние. ақынның өткен заман шындығын, белгілі бір ортаның мәдени, саяси, әлеуметтік сипатын, ұлттық болмысын, ділін, танымын әр алуан көркем образдар арқылы таныта білген экспрессивті поэзиясы біраз зерттелгенімен, ақын тілінің өзіндік табиғаты, терең ұлттық-мәдени, тарихи мәні толық танылып, мән-мағынасы ашылып болған жоқ. сондықтан да ұлттық мүддеге негізделген махамбет шығармаларының поэтикалық өрісін қазақ тіл білімінің жаңа бағыттарымен ұштастырып (лингвостилистика, лингвопоэтика, психолингвистика, лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика, этнолингвистика тұрғысынан),  арнайы қарастыру –  өзекті мәселелердің бірі болып табылады.

екіншіден, белгілі бір уақытқа сай келетін тарихи шындықты, халық өміріне, ұлттық санасына елеулі әсер еткен оқиғаларды, қазақтың ұлттық болмысын, дүниетанымын, өршіл рухын, дүниенің ағы мен қарасын (өмір –  өлім, қуаныш – қайғы, сенімділік – опасыздық, әділдік – әділетсіздік, дос – жау т.б.) танытуымен, жанын жандандырып, «ұлттық идея», «намыс», «ерлік», «ақиқат», «өршіл рух», «елім, жерім» деген ұғымдарды айшықтай түсуімен ерекшеленетін және солардың бәрін көркем бейне, астарлы ой, үстеме мағына негізінде таныта білген махамбет ақынның шығармашылық тілін зерттеу – көркемдік шеберлігімен, ұлттық дүниетаным тереңдігімен, бейнелі де экспрессивті тілімен айырықша келетін көркем мәтін тілін зерттеу деген сөз.

үшіншіден, тақырыптың зәрулігі махамбет өтемісұлы өлеңдерінің тілі, оның ішінде коннотаттық компонент мағынасына тең келетін сөздердің қолданылуы арнайы қарастырылып, көлемді түрде зерттеу объектісі болмағанынан туындайды.

септік жалғау

1. атау (именительный) алма оқушы

2. ілік (родительный) ң алманың  оқушының

3. барыс (дательно – направительный) ға алмаға  оқушыға

4. табыс (винительный) алманы  оқушыны 

5. жатыс (местный) алмада  оқушыда

6. шығыс (исходный)   алмадан  оқушыдан 

7. көмектес (творительный)   алмамен  оқушымен

жіктік жалғау;

1ж. менің алмам  оқушым

2 ж. сенің ң   алмаң  оқушың

сіздің ңыз алмаңыз  оқушыңыз

3 ж. оның алмасы  оқушысы

көптік жалғау - алмалар  оқушылар

тәуелдік жалғау

1 ж. мен алмамын  оқушымын

2 ж. сен ң алмасың   оқушысың

сіз алмасыз  оқушысыз

3ж ол алма  оқушы